Ogólnie rzecz biorąc pozytywiści traktowali literaturę jako formę użytkową, dzięki której można przedstawić szeroką gamę stosunków społecznych. Na czele więc gatunków literackich pozytywizmu stał dramat obyczajowo- psychologiczny, zwany także dramatem właściwym i poważnym. Należy dodać, że wykształcił się on z popularnej w romantyzmie dramy mieszczańskiej. Bardzo często pisano też felietony. Jedną z odmian tego gatunku jest kronika tygodniowa. Rozpowszechniła się ona za sprawą cyklu Bolesława Prusa, który został opublikowany na łamach Kuriera Warszawskiego w latach 1875- 1887. Inny znany pisarz pozytywizmu to Henryk Sienkiewicz. Był on twórcą kolejnego gatunku literackiego rozpowszechnionego w tej epoce, a mianowicie listów z podróży. Listy z podróży należy do gatunków literacko- publicystycznych. Jednymi z głównych form literackich stosowanych w pozytywizmie są także nowele, opowiadania, opowieści oraz powieści.

Dramat właściwy został ukształtowany w momencie, gdy dramatopisarze zaczęli odchodzić od konwencji dramatu antycznego. Rezygnowano zatem z tradycyjnych elementów tragedii i komedii. Choć wstępnie dramatem właściwym określano inny gatunek, jakim jest tragikomedia, to jednak zaczął stanowić odrębny gatunek. Dramat właściwy to poważny utwór teatralny. Buduje on napięcie, lecz na nieco innych zasadach niż konflikt tragiczny. W epoce pozytywizmu popularną odmianą dramatu właściwego był dramat obyczajowo- psychologiczny.

Nowela jest niewielki utworem pisanym prozą. Jej cechą charakterystyczną jest wyrazista, nieco zdramatyzowana akcja, która prowadzi do punktu kulminacyjnego, ten zaś co puenty. Akcja noweli rozgrywa się w określonym miejscu, o określonym czasie. Nowela jest utworem jednowątkowym. Nie zawiera obszernych opisów przyrody, czy też bohaterów i wątków pobocznych. Narrator jest osobą mówiącą w utworze i przedstawiającą zdarzenia w sposób obiektywny. W noweli często obecny jest tak zwany motyw sokoła. Oznacza to, że treść utworu dotyczy pewnego przedmiotu. Przedmiot ten jest zawarty w tytule. Mimo tego, że nowela narodziła się w renesansie, to jednak w pozytywizmie rozwinęła się najbardziej.

Opowiadanie jest utworem należącym do rodzaju literackiego, jakim jest epika. Opowiadanie ma nieco luźniejszą konstrukcję niż nowela. Mimo jednowątkowej fabuły i tego, że jest pisany prozą, zawiera elementy, których nowela nie posiada. Chodzi tu mianowicie o drugoplanowe postaci, różnego rodzaju opisy oraz refleksje. Narrator może w sposób obiektywny przedstawiać zdarzenia, ale zdarza się też, że prezentuje wydarzenia subiektywnie i występuje wtedy w pierwszej osobie liczby pojedynczej. Może zawierać w sobie dialogi, a nawet inne gatunki, co w przypadku noweli byłoby nie do pomyślenia.

Opowieść to utwór znacznie większy niż nowela i opowiadanie, aczkolwiek nie tak obszerny jak powieść. Posiada jednowątkową fabułę, a przebieg zdarzeń jest chronologiczny. Zawiera też epizody oraz opisy, a także analizy psychologiczne i refleksje. Obecnie opowieść jest traktowana po prostu, jako długie opowiadanie, bądź krótką powieść. Przykładem opowieści są między innymi takie utwory jak Wierna rzeka, która została napisana przez Stefana Żeromskiego, czy też Panny z Wilka, które napisał J. Iwaszkiewicz.

Pod wpływem nurtu naturalistycznego panującego w epoce pozytywizmu rozwinęła się jedna z odmian powieści, a mianowicie powieść naturalistyczna. Stało się to za sprawą Emila Zoli. Był on francuskim pisarzem i twierdził, iż powieść powinna odzwierciedlać rzeczywistość z jak największą dokładnością, szczególnie w jej okrutnych aspektach. Powieści naturalistyczne, które zostały napisane przez Zolę to między innymi Ziemia, Nana oraz Germinal. Polską naturalistką była Gabriela Zapolska, która napisała dramat Moralność pani Dulskiej.

W wczesnym okresie pozytywizmu, czyli w latach 60. i 70. XIX wieku, popularna była odmiana powieści, zwana powieścią tendencyjną. Jej zadaniem było przede wszystkim wychowanie czytelników, poprzez dostarczenie i przekazanie właściwych wzorców postępowań. Jednym z elementów powieści tendencyjnej jest przedstawienie kontrastujących ze sobą pod względem charakterów postaci. Zwykle prezentowano postać złą i dobrą. Bohaterowie pozbawieni byli portretów psychologicznych, dlatego też zwykło mawiać się o nich papierowi bohaterowie, czyli postaci nieskomplikowane i proste.