Pojęcie pozytywizmu wiąże się niejako z panującą w Europie w XIX wieku filozofią pozytywną. Interesujące jest jednak to, że tylko w Polsce pozytywizm stanowił formację kulturową. Epoka ta przypada na lata 1864-1890, aczkolwiek według niektórych trwała ona do 1895 roku. Pozytywizm w Polsce zaczął się zatem wraz z upadkiem powstania styczniowego. Koniec epoki zaś jest związany z pojawieniem się w Europie nowych nurtów światopoglądowych, nieco odmiennych od tych obowiązujących w pozytywizmie. Zostało to spowodowane przede wszystkim buntem młodego pokolenia, przeciw starym zasadom. W innych krajach Europy pozytywizm pojawił się już w latach 40. XIX wieku. Wtedy to właśnie tak zwana filozofia pozytywna zaczęła tworzyć nowe postawy i zasady, wyznaczać cele artystom i literatom. Na minioną epokę romantyzmu spoglądano krytycznym okiem. Zmieniły się, i to w sposób diametralny, zasady, jakimi powinni kierować się pisarze tworząc utwory. Główną cechą bowiem miała być ich użyteczność, zatem pisarze zmuszeni byli niejako do pisania na tematy iście społeczne.

Filozofia pozytywizmu leży tak naprawdę u podstaw epoki. Właśnie filozofowie ukształtowali pewne wzorce pisarzy i artystów, a przede wszystkim światopogląd. Najbardziej istotną cechą filozofii pozytywistycznej jest agnostycyzm, czyli minimalizm poznawczy, lecz także związany z nim optymizm. Zrezygnowano zatem z problematyki metafizycznej. Zaprzestano poszukiwania przyczyn i celów otaczających ludzi zjawisk. Filozofowie pozytywizmu uważali zgodnie, że poznanie absolutne jest subiektywne i względne, ponieważ każdy inaczej patrzy na rzeczywistość i inaczej się do niej ustosunkowuje.

Pozytywizm to epoka, w której literaci stawiali przede wszystkim na użyteczność. W związku z tym decydowali się pisać formy epickie, głównie dlatego, że nadawały się do przedstawienia szerokiej panoramy społecznej i mogły służyć propagowaniu haseł nowego światopoglądu. U schyłku epoki pisarze zaczęli natomiast patrzeć na świat z krytycyzmem, a co najważniejsze zaczęli zadawać pytania dotyczące tego świata. Zdecydowanie najbardziej popularnymi gatunkami pozytywizmu są nowela i powieść. Niemniej jednak nie zaprzestano tworzyć dramatów, czego przykładem są choćby komedie obyczajowe J. Narzymskiego. Liryka, podobnie jak epika, początkowo była tworzona ku użyteczności. Został nawet wypracowany nowy schemat wiersza, a mianowicie wiersz programowy. Później jednak poeci skłaniali się ku liryce refleksyjnej i opartej na ludowych stylizacjach.

W pozytywizmie rozwinął się nurt wielkiej powieści realistycznej, który powstał już w romantyzmie, a dokładniej w drugiej połowie XIX wieku. Wybitnym powieściopisarzem był wtedy H. Balzac. Napisał on między innymi takie dzieła jak Ojciec Goriot, Eugenia Grandet, czy też Stracone złudzenia. W tych właśnie powieściach, które należą do cyklu zwanego Komedią ludzką, który powstał w latach 1832-1847, został przedstawiony obraz ówczesnego społeczeństwa francuskiego. Innym równie wybitnym pisarzem epoki był Stendhal. Napisał on między innymi Czerwony i czarny oraz Pustelnia parmeńska. W Anglii powieść realistyczna rozwinęła się w twórczości Karola Dickensa. Do grona najwybitniejszych realistów XIX należy również zaliczyć rosyjskich pisarzy L. Tołstoja i D. Dostojewskiego.

W Polsce pozytywizm zjawił się w latach 60. XIX wieku i oznaczał nie tylko nurt filozoficzny, tak jak w innych państwach ówczesnej Europy, ale także postulaty ekonomiczne i społeczne. Nurt pozytywistyczny w Polsce został dostosowany do potrzeb ówczesnego społeczeństwa w sposób nieco utylitarny. Charakteryzował się między innymi scjentyzmem i towarzyszącym mu monizmem przyrodniczym. Głoszono również utylitaryzm, czyli preferowanie sposobów postępowania, które skutecznie realizują potrzeby człowieka i społeczeństwa, a także ewolucyjny egalitaryzm i legalizm organicznikowski. Ten ostatni promował pracę organiczną, odrzucając tym samym idee zbrojnej walki o niepodległość.

Tendencje panujące w literaturze, były także obecne w sztuce pozytywizmu. Dominującym nurtem w malarstwie był zatem realizm. Bardzo popularna była wówczas fotografia. Szczególnie wyróżniała się sztuka francuska tamtej epoki, której wybitnymi przedstawicielami byli H. Daumier oraz G. Courbet. Na początku lat 60. XIX pojawił się jednak nowy nurt, który przyjął nazwę impresjonizmu. Słynnymi impresjonistami są E. Manet oraz C. Monet. Nurt realistyczny w Polsce był reprezentowany przez J. Kossaka i J. Matejkę, którzy preferowali tematykę batalistyczną i historyczną.

Do epoki pozytywizmu nawiązywali pisarze Młodej Polski. Należy zaznaczyć też, że w początkowej fazie Młodej Polski, aktywni twórczo byli pisarze pozytywistyczni, między innymi Henryk Sienkiewicz. W okresie dwudziestolecia międzywojennego, idee pozytywistyczne i nieaktualne konflikty społeczne odeszły na dalszy plan. Niemniej jednak literatura pozytywistyczna jest bardzo popularna wśród Polaków, a Trylogia Henryka Sienkiewicza stała się obok Pisma Świętego, księgą, którą każdy Polak posiada w domowej biblioteczce.